Trong ‘truyền
thuyết’, sự phát đạt của tư tưởng Bồ-tát là lấy Bổn sanh về đời quá khứ của đức
Thích tôn làm chủ. Sự khai triển tư tưởng có liên quan đến đức Phật-đà, chủ yếu
là Thí dụ và Nhân duyên. Như chuyện của 7 đức Phật là ‘Đại thí dụ’ – kinh Đại bổn. Chuyện đức Thích tôn niết-bàn
là Niết-bàn thí dụ. Đức Di-lặc (Maitreya) thành Phật trong đời vị lai là kinh Thuyết
bổn thuộc kinh Trung A-hàm. Nam
truyền cũng có Phật thí dụ. Truyện Phật phát triển ra từ trong Tỳ-ni, như kinh Tu hành bổn khởi, kinh Thái tử Thụy Ứng bổn khởi, bổn khởi (hoặc
‘bổn’ hoặc ‘bổn mạt’) chính là dịch nghĩa của nhân duyên. Cho nên vấn đề có
liên quan đến Phật, chủ yếu thuộc về Thí dụ và Nhân duyên trong 12 phần giáo.
Liên quan đến sự
khai triển và diễn hóa về tư tưởng của đức Phật-đà, vẫn phải bắt đầu nói từ đức
Thích tôn. Đức Thích tôn là vị Phật thuộc nhân gian hiện thực, có tồn tại chân
thực trên mặt lịch sử. Phật giáo không phải là Thần giáo, Phật không phải là vị
thần duy nhất, mà là từ dung tôn xưng bậc tu hành đã thành tựu, bậc đại giác
viên mãn rốt ráo. Cho nên Phật không phải là duy nhất, nên tất nhiên là rất nhiều
(đạt đến kết luận mọi người đều có thể thành Phật). Trước khi đức Thích tôn
thành Phật, sớm đã có rất nhiều chư Phật xuất thế, đây là niềm tin chung của Phật
Pháp. Phật là bậc viên mãn rốt ráo, đã đạt đến cảnh giới ‘không thiếu không
dư’, không thể tăng thêm chút ít, hoặc giảm đi chút ít (có thể giảm một ít thì
không viên mãn), cho nên ‘Phật với Phật cùng một con đường’, ‘Phật với Phật đều
bình đẳng’; trên mặt giải thích, có lẽ nói khác nhau chút ít, nhưng rốt cục vẫn
là Phật với Phật đều bình đẳng, không có hơn thua. Trên mặt ý nghĩa của sự giác
ngộ, thì cũng giống như vậy, đức Thích tôn quán duyên khởi nên thành tựu Đẳng
chánh giác, 6 vị Phật trước đức Thích tôn – tổng cộng 7 vị Phật, đều là quán
duyên khởi nên thành tựu Đẳng chánh giác.
Bảy vị Phật giống như đức Thích tôn là: Thí dụ về đức Tỳ-bà-thi (Vipaśyin), đức Thi-khí (Śikhi), đức Tỳ-xá-phù (Viśvabhū), đức Câu-lâu-tôn (Krakucchanda), đức Câu-na-hàm-mâu-ni (Kanakamuni), đức Ca-diếp (Kāśyapa) và đức Thích-ca-mâu-ni (Śākyamuni), trong cuộc kết tập lần thứ 2 đã biên tập thành 4 kinh A-hàm, mà Thí dụ
này đã sớm được thành lập nên được biên tập vào kinh Trường A-hàm. Sự thành lập của thuyết 7 vị Phật là rất sớm, năm
1895, tại phía nam thôn Nigliya, đã phát hiện ra trụ đá do vua A-dục (Aśoka)
dựng, văn khắc trên đó nói: “Vua Thiên Ái Hỉ Kiến sau khi quán đảnh 14 năm, xây
lớn thêm tháp của Phật Câu-na-hàm-mâu-ni. Sauk hi quán đảnh 20 năm, đích thân đến
cúng dường.” Điều này đã chứng thực sự
thành lập của thuyết về chư Phật quá khứ quả thật là rất sớm. Thuyết 7 vị Phật
là truyền thuyết chung của Tảo kỳ. Kinh Phật
bổn hành tập của Pháp tạng bộ (Dharmaguptaka) truyền thuyết nói có 14 vị Phật; kinh Phật chủng tánh của Đồng diệp bộ () truyền thuyết nói có 24 vị Phật
quá khứ, là tăng thêm gấp đôi thuyết 7 vị Phật.
Phật quá khứ, trong giới Phật giáo, có truyền thuyết bắt đầu càng nhiều.
Về trước thì có
Phật quá khứ, về sau thì có Phật vị lai. Thuyết đức Di-lặc thành Phật trong thời
vị lai, cũng được thành lập trước cuộc kết tập lần thứ 2. Thuyết nhất thiết hữu
bộ (Sarvāstivādin) biên tập vào kinh Trung A-hàm; hệ Phân
biệt thuyết (Vibhajyavādin) biên tập vào kinh Trường A-hàm.Di-lặc
là thanh niên, vào thời đại đức Thích tôn, đến từ phương Nam, xin xem phẩm
Nghĩa, phẩm Ba-la-diên, đây là tập kệ tụng tương đối sớm. Vào cuộc kết tập lần
thứ 1, tuy không có biên tập vào Tu-đa-la và Kỳ-dạ, nhưng trong phần Ký thuyết
đã trích dẫn và giải thích thêm, đây là căn cứ vào kinh Tạp A-hàm nên có thể hiểu rõ.
Trong phẩm Ba-la-diên, Đế-tu-di-lặc (Tissa-metteyya) và A-kì-đa (Ajita)
là 2 người; kinh Tạp A-hàm trong Hán
dịch cũng tương đồng. Kinh Thuyết bổn của kinh Trung A-hàm thuật lại thời điểm đức Di-lặc thành Phật, đồng thời
nói đến việc A-kì-đa làm vị Luân vương,
cũng là 2 người khác nhau. Nhưng trong pháp Đại thừa, Di-lặc là họ, A-dật-đa là
tên, chỉ là 1 người, thì không phù hợp với truyền thuyết của Thượng tọa bộ (Sthavira), có khả năng đây là truyền thuyết của Đại chúng bộ (Mahāsāṃghika). Sự xuất hiện của đức Phật Di-lặc trong đời vị lai chỉ là giải thích về đức
Phật trước và đức Phật sau – Phật và Phật nối tiếp nhau. Do vì đức Thích tôn nhập
niết-bàn, không tương quan với thế gian nữa, chỉ có Pháp và xá-lợi của Phật lưu
lại nơi thế gian để cứu độ chúng sanh. Đối với cảm giác trống vắng khởi lên do
sự hoài niệm về đức Thích tôn, trong hang tín giả thông thường, đây là điều
không dễ khắc phục. Cho nên đức Di-lặc thuộc thời đại đức Thích tôn, đời vị lai
sẽ thành Phật tại thế giới này, nên hiện tại sanh lên trời Đâu-suất (Tuṣita),
mặc dầu xa xôi nhưng rốt cục vẫn là hiện tại, cùng một thế giới, vẫn có thể
tương quan đến hàng tín chúng. Bộ phận những người tu học Phật pháp không thể
hiểu rõ về ý nghĩa của Pháp thì có truyền thuyết lên trời Đâu-suất hỏi ngài
Di-lặc. Tại Trung Quốc, Thích Đạo An phát nguyện sanh lên Đâu-suất gặp ngài
Di-lặc, chính là dựa vào niềm tin sanh lên
Đâu-suất tham vấn đức Di-lặc đương thời mà có. Sự truyền lại thuộc tín ngưỡng
này là kinh Duy-viết tạp nạn do Ngô
Chi Khiêm (222 A.D. – 253 A.D.) dịch. Bồ-tát Hòa-tu-mật (Vasumitra) và vị La-hán vấn đáp, vị La-hán không trả lời được, bèn nhập định lên
Đâu-suất hỏi đức Di-lặc. Tín
ngưỡng này, tôi tin là đã có vào thời đại Bộ phái (kinh Đại thừa luôn ca ngợi
là trời Đâu-suất). Vào thế kỷ 5 A.D., vẫn còn truyền lại truyền thuyết lên
Đâu-suất hỏi ngài Di-lặc, như:
“Phật-đà-bạt-đà-la…
trong chốc lát đến Đâu-suất, rất cung kính đức Di-lặc.”
“La-hán… chính là
ngài (Trí) Nghiêm nhập định, đi đến cung Đâu-suất hỏi ngài Di-lặc.”
“Kế-tân… Đạt-ma từng
nhập định đi đến trời Đâu-suất, thọ giới Bồ-tát từ ngài Di-lặc.”
Vào thế kỷ 4
A.D., truyền thuyết nói ngài Vô Trước (Asaṅga) lên Đâu-suất hỏi ngài Di-lặc, truyền ra
luận Du-già sư địa, cũng là một tín
ngưỡng. Bồ-tát Di-lặc hiện đang ở trời Đâu-suất, ít nhiều đã bổ sung cho mối
quan hệ mật thiết giữa Phật (đức Di-lặc là Phật vị lai) và tín chúng. Nhưng gặp
Bồ-tát Di-lặc, chủ yếu là vấn đáp về ý nghĩa của Pháp. Có khả năng thích ứng với
tín chúng thông thường như kinh Phật thuyết
quán Di-lặc Bồ-tát thượng sanh Đâu-suất-đà thiên do Thư Cừ Kinh Thanh dịch.
Lấy quy y, trì giới, bố thí làm phước, gọi đó là pháp thực hành, cầu sanh lên
trời Đâu-suất, có thể nghe pháp tu hành từ đức Di-lặc. Vào đời tương lai, đức
Di-lặc hạ sanh, cũng theo Phật đến sanh tại nhân gian, trở thành một môn dễ
hành đạo.
Chư Phật trong 3
đời, dù cho có truyền ra bao nhiêu vị Phật quá khứ, đối với Phật Pháp vốn có, sẽ
không dẫn đến phát sanh dị nghị gì. Nhưng thuyết chủ trương trong 10 thế giới
có Phật xuất thế trong thời hiện tại – nhiều Phật đồng thời xuất thế, dẫn đến sự
ảnh hưởng đối với giới Phật giáo là ra ngoài sức tưởng tượng. Như kinh Đa giới thuộc quyển 7 của kinh Trung A-hàm (T. 1, tr. 723c-724a) nói:
“Nếu có 2 vị Như lai xuất hiện trong cùng trong một thế giới,
thì chuyện này không thể xảy ra.”
Hai vị Phật không thể xuất hiện đồng thời, là điều khẳng định,
chắc chắn không thể có ngoại lệ. Trung bộ
và Tăng chi bộ cũng có trình bày giống
như thế. Hàng Luận sư của hệ Thượng
tọa bộ đã kế thừa giáo thuyết rõ ràng và chính xác này, cho rằng khi đức Phật
Thích-ca xuất thế (các vị Phật khác cũng như thế) thì không có vị Phật thứ 2
nào. Nhưng trong Đại chúng bộ lại có ý kiến bất đồng. Luận sự phê bình thuyết
‘trong 10 phương thế giới đều có Phật’, Giác Âm (Buddhaghoṣa) giải thích đây là
kiến chấp của Đại chúng bộ. Thuyết
‘trong hiện tại ở 10 phương đều có Phật’ của hệ Đại chúng bộ, nay kiểm tra lại:
Thuyết xuất thế bộ: phương Đông có Phật Mṛgapatiskandha,
Siṃhahanu, Lokaguru, Jñānadvaja, Sundara. Phương Nam có Phật Anihata, Cārunetra.
Phương Tây có Phật Ambara. Phương Bắc có Phật Pūrṇacandra.
Đại chúng bộ: “đức Thanh Mục Như lai, v.v., vì hóa thành Bồ-tát nên
ở tại trời Quang Âm.”
Đại chúng bộ (phái ngọn): “phương Đông có 7 hằng sa cõi Phật, có vị
Phật hiệu Kỳ Quang Như lai là bậc Chí chân Chánh đẳng giác xuất hiện nơi cõi
đó.”
Chư Phật ở phương khác trong thời hiện tại, là thuyết của hệ
Đại chúng bộ. Kinh Phật bổn hành tập
của Pháp tạng bộ (Dharmaguptaka) vẫn nói là đức Phật trước và đức Phật sau nối
tiếp nhau, không có nói là nhiều Phật đồng thời xuất hiện, nhưng về sau những
người có tín ngưỡng, khả năng đã chuyển thành trong 10 phương thế giới có nhiều
Phật cùng xuất hiện, như quyển hạ của luận Nhập
Đại thừa (T. 32, tr. 43c-44a) nói:
“Đàm-mô-cúc-đa cũng nói bài kệ như vầy: … chư Thế tôn ở
phương trên và phương dưới, ở các phương và 4 hướng, Pháp thân và xá-lợi, kính
lễ tháp chư Phật. Phương Đông và phương Bắc, Lưỡng túc tôn ở đời, tên Ngài là
Nan Thắng, Phật ấy thuyết bài kệ.”
Đàm-mô-cúc-đa (Dharmagupta) chính là Pháp tạng. phương
Đông Bắc có Phật Nan Thắng, hiện đang tại thế, không biết bà kệ tụng do Phật
Nan Thắng thuyết là gì. Phật thí dụ trong Thí dụ do Đồng diệp bộ truyền cũng có
tư tưởng 10 thế giới có nhiều Phật cùng xuất hiện, như (Nam truyền 26, tr.
9-11) nói:
“Thế gian này có 10 giới, mỗi phương đều không có giới hạn;
bất kỳ phương nào cũng có cõi Phật, không thể biết được số lượng.” (tr. 64)
“Rất nhiều Phật và La-hán ở khắp nơi tập trung đến (cõi
này). Con xin kính lễ và quy mạng các vị Phật và La-hán ấy. Khó thể suy lường
được chư Phật, không thể suy lường hết Phật Pháp, cái quả mà người có niềm tin
trong sáng này đạt được là điều khó suy lường nhất trong những điều khó suy lường!”
(tr. 76-77)
Sự truyền ra của Bổn sanh và Thí dụ, dường như trong đời sống
quá khứ của đức Thích tôn, từ đầu chí cuối đều tu hành tại thế giới này; thấy
đa số Phật thuộc quá khứ cũng từ đầu chí cuối đều ở tại thế giới này. Vì vậy “tất
cả các vị Luận sư của các Bộ phái đều nói: Tất cả chư Phật đều từ Diêm-phù-đề
xuất hiện.” Hoặc nói: “Tất cả chư
Mâu-ni đều thành đạo tại Già-da [Gayā],
cũng cùng ở tại nước Ca-thi [Kāśī]
chuyển Chánh Pháp luân;” cho
nên có truyền thuyết về “4 nơi (nơi thành đạo, nơi chuyển Pháp luân, nơi hàng
phục ngoại đạo, nơi từ trời đi xuống) theo thông lệ.” Không chỉ đồng thời không
có 2 vị Phật, mà đức Phật trước và đức Phật sau đều xuất hiện tại Diêm-phù-đề (Jambudvīpa)
- Ấn-độ. Đây là chú ý cõi này mà xem nhẹ thế giới của các vị Phật khác. Từ luận
Đại trí độ và luận Nhập Đại thừa, căn cứ theo pháp Thanh
văn mà phê bình thuyết ‘2 vị Phật không cùng xuất hiện’, chủ yếu là: 1. Vô lượng
vô số thế giới trong 10 phương là điều mà kinh Tạp A-hàm đã nói. Trong
các thế giới ở 10 phương đều có chúng sanh, chúng sanh đều có phiền não, đều có
sanh già bệnh chết, vì sao ở các thế giới khác ấy không có Phật xuất thế? 2.
Quyển 9 của luận Đại trí độ (T. 25,
tr. 126a) dẫn kinh Trường A-hàm nói:
“Chư Phật trong thời quá khứ, vị lai và hiện tại, con đều
xin cúi đầu lễ lạy tất cả. Con nay quy mạng Phật như vậy, cũng như cung kính
chư Thế tôn trong 3 thời gian.”
Bài kệ này của kinh đã ám chỉ ngoài Phật Thích-ca ra còn có
các đức Phật khác trong thời hiện tại. Có vô lượng thế giới, vô lượng chúng
sanh, thì hẳn phải có Phật đồng thời xuất hiện ở trong vô lượng thế giới. Còn về
phần kinh Đa giới nói đồng thời không
có 2 vị Phật, đó là nói trong một cõi Phật này, không thể có 2 vị Phật đồng thời,
hoàn toàn chẳng phải là ở các cõi Phật khác cũng không có. Kinh Đa giới cũng nói: không có 2 vị Luân
vương đồng thời, cũng chỉ là căn cứ vào 1 thế giới để nói mà thôi. Thuyết có
nhiều vị Phật có mặt đồng thời, đối với giới Phật giáo có thể nói là rạng rỡ mới
mẻ hơn lên! Trong hiện tại, ở vô lượng thế giới có vô lượng chư Phật, nguyên
nhân của nó là do đức Thích tôn nhập niết-bàn nên những người tin Phật cảm thấy
không có nơi nương tựa, có thể sanh ở các cõi Phật của các vị khác. Bồ-tát tu Bồ-tát
đạo cũng có thể đi đến các thế giới khác, không chỉ giới hạn nơi một thế giới.
Có nhiều vị Phật thì có nhiều Bồ-tát. Mỗi vị Phật có mỗi thế giới, không phải
là bài ngoại, cho nên hàng Bồ-tát nếu như có thần lực thì cũng có thể đi đến
các thế giới trong 10 phương. Thế giới của Phật rộng lớn đến vô hạn, dẫn đến việc
giao lưu lẫn nhau giữa Phật và hàng Bồ-tát. Vì vậy, trong các thế giới ở 10
phương, tên của Phật và Bồ-tát có vô số, nhanh chóng được truyền bá ra, Phật
Pháp đã đi vào thời đại Phật Pháp Đại thừa.
“Đức Thế tôn diệt độ, sao mà nhanh chóng quá! Đại pháp bị
chìm lấp sao mà nhanh chóng quá! Quần sanh bị suy kém lâu dài, con mắt của thế
gian đã diệt!” Đây là sự cảm thương
trong tâm của hàng tỳ-kheo vào lúc Phật diệt độ. Các tỳ-kheo biết rằng, từ đây
“không còn được che chở, mất đi chỗ nương tựa,” giống như đứa cô nhi mất đi cha
mẹ. Vì Phật Pháp, vì chúng sanh, vì tự mình, đều có sự cảm thương không thể
thành lời, bởi vì Phật nhập niết-bàn rồi, không phát sanh sự giao thiệp trở lại
với thế gian nữa. Đa số rất nhiều cá nhân của Phật giáo đều có sự cảm thương vì
mất đi ‘sự che chở’, ‘nương tựa’. Sự cảm thương trong tâm này là vô cùng sâu sắc.
Vì lý do đó, ‘Pháp thân bất diệt’, ‘Pháp thân thường tại’ đã được nêu ra rõ
ràng. ‘Pháp thân bất diệt’, ‘Pháp thân thường tại’ có 3 ý nghĩa khác nhau,
nhưng có thể nói là đều phù hợp với Phật
Pháp.
1. Sau khi Phật niết-bàn, hỏa táng thân xác thịt của Phật,
thâu nhặt xá-lợi (śarīra), xây tháp (stūpa), đây là bổn phận của hàng đệ tử tại
gia. Hàng đệ tử xuất gia, do ngài Đại Ca-diếp (Mahākāśyapa) đề nghị, cử hành cuộc
đại hội kết tập tại thành Vương Xá (Rājagṛha), kết tập Kinh pháp và Giới luật
do Phật thuyết, khiến cho Tăng đoàn hòa hợp, Phật Pháp có thể tồn tại lâu dài về
sau. Kinh pháp và Giới luật được kết tập ấy, thì gọi là Pháp thân, như quyển 1
của kinh Tăng nhất A-hàm (T. 2, tr.
549c) nói:
“Bậc thầy của chúng ta là đức Thích tôn ra đời có tuổi thọ
rất ngắn, thân xác thịt tuy mất nhưng Pháp thân vẫn còn. Vì muốn khiến gốc của
Pháp không bị đoạn dứt nên A-nan chớ từ chối thuyết pháp trong lúc này.”
‘Gốc của Pháp’ chính là Tu-đa-la – Kinh (hoặc là Pháp
ba-lợi-da-dạ [Dharma-paryāya – pháp môn]). Sự kết tập và truyền bá Kinh pháp
chính là Pháp thân của đức Thích tôn tồn tại lâu dài. Tư tưởng ‘Pháp thân tồn tại
lâu dài’ này không phải là mới có sau, mà như bài kinh 16 – kinh Đại Bát-niết-bàn trong Trường bộ (Nam truyền 7, tr. 142) nói:
“Này A-nan! Pháp, Luật mà Ta đã thuyết, sau khi ta diệt độ,
chúng là thầy của các ngươi.”
Ngài A-nan cảm thấy rất đau buồn vì mất đi bậc thầy cao cả
(Phật), cho nên Phật an ủi vị ấy rằng: Pháp và Luật mà Ta đã dạy cho các ngươi,
chính là bậc thầy cao cả của các ngươi. Chỉ cần dựa vào Luật để làm việc, dựa
vào Pháp để tu hành, không bằng như lời dạy của Phật lúc Ngài còn tại thế ư?
Xem xá-lợi của Phật là thân xác thịt, Kinh và Luật là Pháp thân, cũng bằng với
sự diện kiến bậc thầy cao cả, có chỗ nương tựa, có chỗ che chở. Nhưng những Luật
sư trọng về Luật lại chuyên nơi phương diện Giới luật để thuyết, như quyển 38 của
Căn bản Thuyết nhất thiết hữu bộ Tỳ-nại-da
tạp sự (T. 24, tr. 398c-399a) nói:
“Này các Bí-su! Sau khi Ta niết-bàn, các ngươi suy nghĩ
như vầy: Ngày nay ta không còn có vị thầy cao cả. Các người không nên khởi lên
quan điểm như vậy! Ta dạy các người mỗi nửa tháng đọc tụng Ba-la-đề-mộc-xoa, cần
phải biết đây chính là vị thầy cao cả của các ngươi, là nơi nương tựa của các
ngươi, nếu Ta còn ở trên đời thì cũng không có pháp nào khác.”
Phật sở hành tán, kinh Phật thùy
bát-niết-bàn lược thuyết giáo đều nói Ba-la-đề-mộc-xoa (Pratimokṣa) – Giới
kinh, là vị thầy cao cả của các ngươi,
thì phù hợp với Tạp sự. Đây là tôn trọng
Kinh pháp và Giới luật của Phật, xem như là Pháp thân của Phật; nếu như tâm
tương ưng với Pháp, Luật, thì cũng có thể nói là cùng ở một nơi với Phật.
2. Ngài Xá-lợi-phất (Śāriputra) – đại đệ tử của Phật, đã
nhập niết-bàn tại quê hương của mình. Sa-di Thuần-đà (Cunda, hoặc dịch là
Quân-đề, Quân-đầu) – đệ tử của ngài Xá-lợi-phất, đã xử lý tốt việc hậu sự, mang
xá-lợi (di cốt), y bát của ngài Xá-lợi-phất đến thành Vương Xá yết kiến đức Phật.
Ngài A-nan (Ānanda) đã nghe được tin ngài Xá-lợi-phất nhập niết-bàn, trong tâm
vô cùng khổ não. Lúc ấy, Phật an ủi ngài A-nan rằng: “Này
A-nan! Tôn giả Xá-lợi-phất có trì giới thân đã thọ mà niết-bàn chăng? Có trì định
thân, huệ thân, giải thoát thân, giải thoát tri kiến thân mà niết-bàn chăng?
A-nan bạch Phật rằng: Không phải vậy! Bạch Thế tôn!” Giới thân, định thân, huệ thân, giải
thoát thân, giải thoát tri kiến thân, ‘thân’ là khandha – kiền-độ, có nghĩa là
‘tụ -nhóm’. Nhưng về sau, khandha đều được chép thành skandha – uẩn, như 8 kiền-độ
được gọi là 8 uẩn. Năm thân gồm giới thân, v.v., chính là 5 uẩn. Năm uẩn hữu lậu
của chúng sanh là sắc, thọ, tưởng, hành, thức, đây là pháp chắc chắn phải bị mục
nát, cuối cùng phải bị vô thường diệt mất. Năm uẩn vô lậu mà bậc Thánh giả có
được – giới, định, huệ, giải thoát, giải thoát tri kiến, hoàn toàn không phải
vì niết-bàn mà bị tiêu diệt, đây là thân vô lậu, cũng gọi là 5 phần Pháp thân.
Niệm Phật của hàng đệ tử Phật vào thời cổ đại, chính là cột chặt ý niệm về 5 phần
Pháp thân này, đây mới là Phật đúng nghĩa. Trước khi chưa thành Phật, có sắc
thân gồm 32 tướng tốt, nhưng hoàn toàn vị ấy không được gọi là Phật. Cho nên
không được căn cứ trên mặt sắc thân mà nói đó là Phật, mà phải căn cứ trên mặt
công đức của 5 uẩn vô lậu rốt ráo mà nói đó là Phật (nhưng, 5 phần Pháp thân là
thông với A-la-hán). Như sự quy y Phật, Phật tuy đã nhập niết-bàn, nhưng vẫn là
nơi quy y của chúng sanh, chính là căn cứ vào công đức vô lậu rốt ráo mà nói.
Quyển 34 của luận A-tỳ-đạt-ma Đại tỳ-bà-sa
(T. 27, tr. 177a) – bản giải thích của luận Phát
trí, nói:
“Nay, rõ ràng cái thân do cha mẹ sanh
ra và nuôi lớn này là pháp hữu lậu, chẳng phải là nơi quy y. Nơi quy y, đó là
pháp mà Phật không phải do sự học hỏi mà thành tựu bồ-đề, tức là Pháp thân.”
Thân hữu lậu và cái pháp vô lậu do
thành tựu bồ-đề mà có, luận Tạp tâm
cũng gọi đó là sanh thân và Pháp thân.Như
vậy, Pháp thân có công đức vô lậu của Phật trở thành nơi quy y vĩnh viễn cho
nhân loại. Pháp thân 5 uẩn hoàn toàn không nhân vì niết-bàn mà tiêu mất, đây lại
là một thuyết nữa của ‘Pháp thân bất diệt’, ‘Pháp thân thường tại’.
3. Truyền thuyết: Phật lên trời Đao-lợi
(Trāyastriṃśa) thuyết pháp cho mẹ ruột, Ngài trụ lại trên trời 3 tháng. Đợi đến
ngày nhất định, Ngài từ trên trời đi xuống, hàng đệ tử Phật ở các nơi đều đến để
yết kiến Phật, lễ Phật, đây là một buổi tập trung rất long trọng. Bấy giờ, ngài
Tu-bồ-đề (Subhūti, dịch là Thiện Nghiệp, Thiện Hiện) suy nghĩ: Ta có cần phải đến
yết kiến đức Phật không? Quán tất cả pháp đều vô thường, vô ngã, không, là điều
mà đức Phật hi vọng các đệ tử của mình tu chứng, ta tại sao không dựa vào lời
Phật dạy để tu chứng ư! Do vậy, Tu-bồ-đề đã quán sâu sắc về tướng của các pháp,
chứng đắc đạo quả. Riêng có một vị tỳ-kheo-ni tên là Liên Hoa Sắc (Utpalavarṇā),
nhanh chóng tách riêng ra đến trước mặt để yết kiến Phật. Phật xem Tu-bồ-đề đã
yết kiến Phật, lễ Phật trước, như quyển 11 của luận Đại trí độ (T. 25, tr. 137a) nói:
“(Tu-bồ-đề) suy nghĩ rằng: đức Phật
thường nói: Nếu người nào dung con mắt trí tuệ quán sát Pháp thân của Phật, thì
đó là người thấy Phật trước nhất trong những người thấy Phật… Khi quán như vậy,
liền được chứng đạo.”
“Phật bảo tỳ-kheo-ni: Ngươi chẳng phải
là người lễ Ta trước nhất, Tu-bồ-đề là người lễ Ta sớm nhất. Vì sao vậy? Vì
Tu-bồ-đề quán các pháp đều là không, đó là thấy được Pháp thân của Phật.”
Truyền thuyết này có tương đối sớm,
trong phần nhân duyên của phẩm Nghĩa đã nói đến rồi. Đại
Đường Tây Vực ký cũng có chép lại chuyện này rằng: “Ngươi chẳng phải yết kiến
Ta trước. Vì Thiện Hiện quán các pháp đều là không, đó là thấy được Pháp thân.” Quyển 28 của kinh Tăng nhất A-hàm (T. 2, tr. 707c-708a) nói:
“Nếu người nào muốn lễ chư Phật trong
đời quá khứ và tương lai, và chư Phật trong đời hiện tại thì nên suy nghĩ về vô
ngã.” (Vô thường, không cũng giống như vậy)
“Thiện Nghiệp là người lễ trước, sớm
nhất không có người nào hơn; không – vô giải thoát môn, đây là nghĩa của việc lễ
Phật. Nếu người nào muốn lễ chư Phật thuộc tương lai hay quá khứ, thì nên quán
về pháp không – vô, đây gọi là nghĩa của việc lễ Phật.”
Chứng và thấy được sự vắng lặng của
pháp tánh nên gọi đó là thấy Phật, lễ Phật, ý nghĩa rất là sâu sắc! Đức Phật sở
dĩ thành Phật là do đã chứng đắc sự vắng lặng của pháp tánh, cũng chính là Pháp
thân của Phật. Như vậy, nếu như hàng đệ tử Phật trải qua sự tu hành mà đạt đến
cảnh giới giống như thế, chính là đã thấy được những gì Phật đã thấy, đạt được
cái lý do mà Phật được thành Phật. Ở đây không chỉ có thể nói là thấy được Pháp
thân của Phật, mà cũng có thể nói là ‘đắc được Pháp thân’. Thấy được Pháp thân của Phật là do trải
qua sự tu hành mà đạt được, cho nên kinh Phật
thùy bát-niết-bàn lược thuyết giáo giới (T. 12, tr. 1112b) nói:
“Các đệ tử nối tiếp nhau thực hành
pháp ấy thì Pháp thân của Như lai sẽ luôn luôn tồn tại mà không bị diệt mất.”
Pháp thân là cảnh giới của sự tự giác
ngộ. ‘Pháp thân luôn luôn tồn tại mà không bị diệt mất’ là do sự tu hành của
hàng đệ tử. Có sự tu hành thì sẽ có sự chứng đắc; có sự chứng đắc thì Pháp thân
sẽ hiện ra trong sự tự giác ngộ của hàng đệ tử, cũng chính là xuất hiện ở nhân
gian. Có nhiều người tu chứng thì Pháp thân ấy sẽ luôn luôn tồn tại ở nhân gian
mà không bị diệt mất. Sự thấy được Pháp thân của Phật như vậy, tuy giới hạn
trong số ít Thánh giả, nhưng có tác dụng sách tấn và khích lệ tu hành.
Việc chính mình thấy được tánh không
của pháp là Pháp thân của Phật, chỉ giới hạn trong số ít bậc Thánh. Kinh, Giới
(Ba-la-đề-mộc-xoa) là Pháp thân của Phật, tuy thông với nội bộ Tăng-già, nhưng
mối quan hệ với tín chúng thông thường thì thiếu mật thiết. Năm uẩn vô lậu là
Pháp thân của Phật, có thể làm nơi quy y của chúng sanh, nhưng Phật đã nhập niết-bàn,
5 phần Pháp thân của Phật vẫn không có liên quan gì với thế gian. Cho nên 3
thuyết ở trên – ngoài thân xác thịt lập riêng Pháp thân, đối với những thanh
niên mới học thuộc nội bộ Tăng đàon, những tín giả thông thường ở xã hội, thì sự
hoài niệm về đức Phật-đà, cảm giác cậy nhờ ở trong tâm, là điều không dễ thỏa
mãn. Vì vậy trong sự tôn trọng và phụng thờ di thể, di vật, di tích của đức Phật-đà,
trong truyền thuyết của Bổn sanh, Thí dụ, Nhân duyên, đã dẫn đến phát sanh một
thuyết Pháp thân luôn luôn tồn tại có loại hình riêng. Tư tưởng này, trong sự
bàn luận về Phật Pháp, biểu hiện thành sanh thân của Phật thuộc hữu lậu hay vô
lậu, như Dị bộ tông luân luận (T. 49,
tr. 15b) nói:
“Đại chúng bộ, Nhất thiết bộ, Thuyết
xuất thế bộ, Kê-dận bộ có cùng chủ trương với tông phái gốc của mình, nghĩa là
4 bộ này đều cho rằng: chư Phật Thế tôn đều là những bậc xuất thế, tất cả đức
Như lai đều không còn có pháp hữu lậu.”
Luận đề này, luận Đại tỳ-bà-sa trình bày rõ ràng hơn, như
quyển 173 (T. 27, tr. 871c-872b) nói:
“Những người thuộc hệ Phân biệt luận
và các sư Đại chúng bộ chủ trương sanh thân của Phật là pháp vô lậu… Như Khế
kinh nói: Như lai sanh ra rơi đời, trụ thế, xuất hiện nơi thế gian nhưng không
bị pháp thế gian làm ô nhiễm. Vì các vị ấy căn cứ vào đây nên nói sanh thân của
Phật là pháp vô lậu. Lại nữa, các vị ấy nói rằng: Vì đức Phật đã đoạn trừ vĩnh
viễn tất cả phiền não và tập khí, thì sanh thân [của Phật] vì sao là hữu lậu được!”
(Thuyết nhất thiết hữu bộ): “Vì sao
biết được sanh thân của Phật là pháp hữu lậu?... Không bị 8 pháp của thế gian
làm nhiễm ô; vì chẳng thể gọi sanh thân là vô lậu, [nên chỉ] nói là không bị
nhiễm ô… Tuy trong tự thân đã vĩnh viễn đoạn trừ các lậu, nhưng vì có thể làm
tăng trưởng thân lậu của kẻ khác, lại vì từ các lậu trước đó sanh ra, nên nói
là hữu lậu.”
Công đức vô lậu của Phật là thứ thuộc
xuất thế, gọi là Pháp thân (thuyết của Thuyết nhất thiết hữu bộ, v.v.), đây là
điều không có dị nghị. Sanh thân của Phật – thân gồm 32 tướng, Đại chúng bộ (Mahāsāṃghika)
và Phân biệt thuyết bộ (Vibhajyavādin) cho là thuộc vô lậu; Thuyết nhất thiết hữu
bộ (Sarvāstivādin), v.v., cho là thuộc hữu lậu: đây là vấn đề được tranh luận.
Phật là bậc xuất thế, vô lậu, đây là điều đã trình bày ở trên. Cho đến khi đi
vào thời kỳ lý luận chặt chẽ, thì Pháp thân và sanh thân của Phật được phân biệt
ra, xem sanh thân là thuộc hữu lậu, điểm này, nếu theo thuyết thông tục mà
không phân biệt thêm, thì mới không phù hợp với Đại chúng bộ. ‘Vô lậu’ nguyên
chỉ có ý nghĩa là không có phiền não, hoàn toàn không có gì thần kỳ. Như Pháp tạng
bộ (Dharma-guptaka) nói: “Thân A-la-hán đều là vô lậu;” “nay ở giữa cây song thọ, diệt thân vô
lậu của Ta.” Pháp tạng bộ là tách ra
từ Phân biệt thuyết bộ, họ cho rằng không chỉ thân Phật là vô lậu, mà thân
A-la-hán cũng là thuộc vô lậu. Về sau, các Thí dụ sư của Kinh bộ (Sūtravādin-Dārṣṭāntika)
nói: “Pháp mà chẳng phải thuộc hữu tình số, lìa khỏi sắc, v.v. ở trong thân nên gọi là pháp vô lậu;” “căn cứ
vào lời huấn từ thì nó cùng kết hợp với các lậu nên gọi là hữu lậu.” Lời kinh [Giáo chứng] mà Thí dụ sư đã
dẫn giống với lời của Đại chúng bộ mà luận Tỳ-bà-sa
đã thuật lại. Họ cho rằng, vô lậu chỉ có nghĩa là không có phiền não. Ở đây
có thể suy ra thấy được, thân Phật là xuất thế, thân Phật là vô lậu, khởi đầu
chỉ là sự giải thích theo thông tục. Nhưng trong Bổn sanh, Thí dụ, Nhân duyên,
sự hưng khởi của truyền thuyết liên quan đến Phật và Bồ-tát, đã dẫn đến phát
sanh nhiều vấn đề, vì vậy hệ Đại chúng bộ, dưới nguyên tắc thân Phật là xuất thế,
vô lậu, đã phát huy ra thuyết ‘thân Phật luôn luôn tồn tại’ mới.
Muốn hiểu rõ vấn đề này thì trước hết
phải hiểu rõ thuyết ‘sanh thân của Phật là hữu lậu’ của Thuyết nhất thiết hữu bộ.
Thuyết nhất thiết hữu bộ cho rằng: sanh thân của Phật là do cha mẹ sanh. Khi
chưa thành Phật trở về trước, là thân thể này, sau khi thành Phật, cũng là thân
thể này: đây là thân hữu lậu do hữu lậu che lấp sanh ra. Sắc thân của Phật cũng
giống với những người thông thường khác, phải uống ăn, cũng có đại tiểu tiện,
cũng phải ngủ nghỉ. Phật từng bị các thứ bệnh như đau lưng, đau đầu, tiêu chảy,
cũng từng phải uống thuốc. Thân thể của Phật cũng từng bị thương chảy máu. Khi
tuổi về già, da cũng nhăn nheo, sau cùng cũng phải bị vô thường biến hoại. Cho
nên, lý do đức Phật là Phật vì Ngài có Pháp thân 5 uẩn vô lậu. Sắc thân, chẳng
qua là chỉ nhờ nó để đắc bồ-đề vô thượng mà thôi. Lúc sanh tiền tuy có thần
thông, nhưng lực thần thông cũng không bằng lực to lớn của vô thường được. Kinh Tăng nhất A-hàm nói: “Nay, Ta cũng là nhân số.” Phật là con người, là vị Phật xuất hiện
trong lịch sử, có hiện thực ở nhân gian. Đức Phật-đà mà là một người nhân gian
này, trong truyền thuyết của Bổn sanh, Thí dụ, Nhân duyên, có khi có quan điểm
bất đồng. Về mặt này, có khi là thấy không phù hợp với lý luận, có khi là không
thể làm thỏa mãn như cầu của tín ngưỡng. Không phù hợp với lý luận là: nhân
duyên nghiệp báo là nguyên lý trọng yếu của Phật Pháp. Phật, ở trong nhiều đời
sống quá khứ, tu tập công đức trong vô lượng vô số đời, thì hẳn Ngài phải có
cái báo thân viên mãn mới đúng. Nhưng đức Phật mà thuộc nhân gian thì vẫn còn
có rất nhiều chuyện không viên mãn. Nếu như Phật trong nhiều kiếp lâu xa đã
không sát sanh, thì Ngài hẳn phải có thọ mạng rất dài, tại sao chỉ có 80 tuổi?
Điểm này, dường như sớm đã được chú ý, cho nên có thuyết ‘xả bỏ thọ mạng’. Không dùng đấm, đá, dao, gậy để làm
thương tổn kẻ khác, thì phải được quả báo không có bệnh tật, tại sao Phật bị
đau đầu, đau lưng? Bố thí thì có thể được giàu sang, trong vô lượng đời, Phật
đã bố thí tất cả, tại sao không có người bố thí, khiến cho Ngài phải ‘ôm bát trống
trổ về’? Lại nữa, nếu như trong đời sống quá khứ, Phật không tranh chấp với kẻ
khác, luôn luôn là từ bi che chở, kết thành vô lượng duyên lành với chúng sanh,
tại sao khi đã thành Phật, Ngài vẫn còn bị sự hủy báng và phá hoại của kẻ oán địch?
Trong vô lượng đời sống quá khứ, Phật đã tu các sự thực hành to lớn của Bồ-tát,
thì không nên phải chịu các quả báo như thế! Những việc không viên mãn, Kinh và
Luật đã nói rất nhiều, người xưa từng tổng kết thành ‘9 loại quả báo’ trọng yếu.
Thuyết nhất thiết hữu bộ giải thích là do bị nghiệp lực quá khứ chi phối, nhưng những tín giả thông thường thì
không thể tán đồng. Điều này không thể không hoài nghi, như quyển 9 của luận Đại trí độ (T. 25, tr. 121c) nói:
“Phật đời đời tu các thứ khổ hạnh, vô
lượng vô số đầu mắt tủy não thường bố thí cho chúng sanh, đâu chỉ quốc gia, tài
sản, vợ con mà thôi. Tất cả các thứ giới, các thứ nhẫn, các thứ tinh tấn, các
thứ thiền định và trí tuệ thanh tịnh không gì sánh bằng, không thể phá hoại,
không thể tận cùng, đời đời đã tu hành đầy đủ, do lực của kết quả này nên đạt
những oai thần đặc biệt không thể đong đếm được. Vì vậy nên nói: vì nhân duyên
lớn nên quả báo cũng lớn. Hỏi: Nếu thần lực của Phật là vô lượng, uy nghi vòi vọi
không thể kể xiết, thì vì cớ gì mà phải chịu 9 thứ tội báo? Một là, nữ Phạm-chí
tên là Tôn-đà-lợi chê bai (Phật), 500 vị A-la-hán cũng bị chê bai; hai là, nữ
bà-la-môn tên là Chiên-già buộc cái chậu bằng gỗ vào bụng để giá họa cho Phật;
ba là, Đề-bà-đạt-đa xô đá núi lấp Phật, làm Ngài bị thương ngón chân cái; bốn
là, bị miếng giăm gỗ rơi trúng bàn chân; năm là, vua Tỳ-lưu-ly đem binh giết hại
dòng họ Thích, lúc ấy Phật bị đau đầu; sáu là, nhận lời thỉnh của bà-la-môn A-kỳ-đạt-đa
nhưng phải ăn lúa ngựa; bảy là, bị gió lạnh thổi nên Ngài đau xương sống; tám
là, phải trải qua 6 năm tu khổ hạnh; chín là, Ngài đi vào tụ lạc của Bà-la-môn
thì khất thực không được, bát không mà trở về. Lại nữa, khi mùa đông đến trước
sau được 8 đêm, gió lạnh thổi gãy cây trúc, làm rách cái y thứ 3 dùng để chống
lạnh của Ngài; lại nữa, vì Ngài bị nóng bức nên ngài A-nan đứng hầu phía sau để
quạt… Vì lý do gì mà Ngài phải chịu những tội báo ấy?”
Luận Đại trí độ là bộ luận của
Đại thừa. Nghi vấn ‘phải chịu các tội báo’ mà trong luận này đã nêu, là căn cứ
vào Bổn sanh, Bổn sự mà ra. Tu hành vô lượng trong đời sống quá khứ, nhân duyên
lớn thì quả báo nhận được phải lớn, đối với sự mâu thuẫn trên mặt lý luận này,
luận Đại trí độ đã đề xuất thuyết có 2 thân – sanh thân của pháp tánh và
sanh thân của cha mẹ. Sanh thân của pháp tánh là chân thật, sanh thân của cha mẹ
là phương tiện, đã giải quyết thông suất mâu thuẫn này bằng cách như vậy. Như
việc Phật phải ôm bát không trở về, và có bịnh phải uống thuốc, thì giải thích
rằng ‘đây là phương tiện, chẳng phải thật chịu tội.” Ý nghĩa của ‘phương tiện’ là: nhằm
thương tưởng các tỳ-kheo ở đời vị lai, nên dùng phương tiện như thế để thị hiện.
Quyển 31 của luật Ma-ha Tăng-kỳ (T. 22, tr. 481a) nói:
“Đồng tử Kỳ Cựu đi đến chỗ Phật, đầu
mặt lễ dưới chân, rồi bạch Phật rằng: Bạch đức Thế tôn! Con nghe nói thân thể của
đức Thế tôn không được điều hòa, thì có thể uống thuốc để điều trị. Đức Thế tôn
tuy không chấp nhận nhưng vì chúng sanh nên chấp nhận thuốc này. Khiến cho
chúng sanh trong đời vị lai nghe được pháp môn khai thị này, người bệnh thì
dùng thuốc, người bố thí thì được phước.”
Đại chúng bộ chủ trương thân Phật là
xuất thế và vô lậu. Đối với việc sanh bệnh và uống thuốc của Phật, giải thích
là ‘vì chúng sanh’, thì phù hợp với điều mà luận Đại trí độ đã nói. Cho nên luận Đại
trí độ, đối với giải thích về nghi vấn phải bị chịu tội, thật tế là có nguồn
gốc sâu xa từ quan điểm của Đại chúng bộ. Phương tiện tức là đã ám chỉ cho Phật
chân thật thì hoàn toàn không phải như thế.
Sự hoài niệm về đức Phật-đà, mà không
thể thỏa mãn tình cảm trên mặt tôn giáo, nên đại chúng thuộc hàng thanh niên,
trong sự không tự giác, đã dẫn đến xuất hiện tín ngưỡng thân của Phật là luôn
luôn tồn tại, như Dị bộ tông luân luận
(T. 49, tr. 15b-c) nói:
“Chư Phật Thế tôn đều là các bậc xuất
thế; tất cả đức Như lai đều không có pháp hữu lậu.”
“Mọi lời của các đức Như lai đều là
chuyển Pháp luân; Phật dùng một âm để thuyết tất cả pháp; những lời do đức Thế
tôn thuyết không có lời nào là không như nghĩa.”
“Sắc thân của đức Như lai thật sự
không có giới hạn; uy lực của Như lai cũng không có giới hạn; lượng tuổi thọ của
chư Phật cũng không có giới hạn.”
“Phật giáo hóa hữu tình, khiến sanh
ra niềm tin trong sạch, [mà Phật] không có tâm chán mệt; Phật ngủ không có mộng;
Như lai vấn đáp không cần phải đợi suy nghĩ; trong mọi lúc, Phật không nói lời
nào, vì luôn luôn ở trong định, nhưng các hữu tình thì cho rằng Phật nói lời
này lời nọ, nên hoan hỉ nhảy nhót.”
“Trong một sát-na, tâm của Phật biết
rõ tất cả pháp; trong một sát-na, tâm của Phật tương ưng với bát-nhã nên biết tất
cả pháp.”
Các vấn đề tranh luận như thế, ở đây
không liệt kê và bàn thêm, chỉ nêu ra vài điểm. ‘Lượng tuổi thọ không có giới hạn’
là luận đề căn bản của thuyết ‘thân Phật luôn luôn tồn tại’. ‘Sắc thân không có
giới hạn’ là không ở đâu mà không có Phật. ‘Uy lực không có giới hạn’ là không
có gì mà Phật không làm được. ‘Trong một sát-na, tâm biết rõ tất cả pháp; trong
một sát-na, tâm tương ưng với bát-nhã nên biết tất cả pháp’ là không có điều gì
mà Phật không biết. ‘Phật giáo hóa hữu tình, khiến sanh ra niềm tin trong sạch,
[mà Phật] không có tâm chán mệt’ là Phật luôn luôn thương tưởng chúng sanh,
không có ngừng nghỉ, thường xuyên tế độ chúng sanh có duyên. Phật là bậc không ở
đâu mà không có mặt, không có gì không làm được, không có điều gì mà không biết,
mà lại vĩnh hằng, luôn luôn tồn tại, sự thương tưởng chúng sanh, lợi ích cho
chúng sanh như vậy, thì đủ để làm thỏa mãn nhu cầu trên mặt tình cảm tôn giáo của
tín chúng. Họ lý giải rằng, ta từ Phật Pháp mà được [giải thoát], thần chỉ là sự
tuyệt đối hóa của ý dục vô hạn của nhân loại. Sự ham muốn sống lâu của nhân loại,
trong một hoàn cảnh nào đó, là kéo dài vô hạn mà được đầy đủ. Đối với chính
mình, như tướng mạo, sức khỏe (không bệnh), tuổi thọ, giàu có, quyến thuộc – sự
hài hòa mãn ý giữa người với người, tri thức, năng lực, quyền lực địa vị đều muốn
có tốt hơn, đều muốn có viên mãn hơn. ‘Đã làm hoàng đế lại muốn thành tiên’
chính là sự biểu hiện của ý dục này. Nhưng những ham muốn vô hạn của tự ngã,
trong hiện thực giới tương đối, là vĩnh viễn không thể đầy đủ. Tiếp xúc với
hoàn cảnh bên ngoài, hư không và ánh sáng vô hạn, v.v., không thể hiểu rõ nên cảm
thấy thần bí, vì vậy ý dục của tự ngã không ngừng ám chỉ ra, tưởng tượng đó là
thần. Thần là tùy theo sự tiến bộ của nhân loại mà tiến bộ, phát triển đến thần
tối cao, vị thần ấy chính là đấng vĩnh hằng; không chỗ nào không có, không điều
gì không biết, không điều gì không thể làm được. Quyền lực tuyệt đối, làm chủ tể
tất cả, thương tưởng đến vận mệnh của nhân loại. Sự tuyệt đối hóa ý dục của tự
ngã, tưởng tượng thành vị thần tuyệt đối. Trực giác biết được con người – chính
mình có 1 phần thần tánh của thần, vì thế không thể ở nơi chính mình đạt đến sự
viên mãn, nên nỗ lực tín ngưỡng đối với thần và trong cứu tế của thần thật hiện
ra. Yêu cầu của tôn giáo thông thường, dường như bằng hình thức như thế để đạt
được sự đầy đủ. Cho nên, đức Phật lý tưởng của hệ Đại chúng bộ là đem ý thức
tôn giáo có sẵn của nhân loại biểu hiện ở trong Phật Pháp. Có thể nói là thần
tánh của ý thức tôn giáo thông thường trải qua sự tịnh hóa của Phật Pháp, rồi
biểu hiện thành đức tánh của Phật. Điều này thật là ‘mọi người cùng một tâm
này, tâm này cùng một lý này;’ hẳn cũng phải là, từ vô thỉ đến nay, nhân loại bị
vô minh (ngu muội) che lấp, tướng ngu si theo ý dục về sanh mạng được biểu hiện
ra. Tóm lại, đức Phật-đà như thế, không chỉ ý thức của tôn giáo thông thường đã
có đủ, mà Phật và Bồ-tát trong Bổn sanh, Thí dụ, Nhân duyên, đã có sự bất điều
hòa với hiện thật nhân gian, cũng có thể giải thích thông suốt được. Nhưng Phật-đà
thuộc lý tưởng, tuy nói là Phật hóa của thần, nhưng rốt cục đã trải qua sự tịnh
hóa bằng Phật Pháp. 1) Phật là bậc do tu hành thành tựu (về sau phát triển đến
‘xưa nay vốn là Phật’, chính là thần hóa tiến bộ một bước); 2) Phật sẽ không trừng
phạt con người, chỉ có từ bi; 3) tu hành thành Phật, Phật với Phật bình đẳng, không
phải giống như Thần giáo, tuy vĩnh viễn sanh nơi thế giới của thần, nhưng cuối
cùng vẫn là kẻ bị thống trị, thấp hơn một cấp so với thần. Dùng đức Phật-đà lý
tưởng làm lý tưởng, nên thệ nguyện tu học thành tựu, thì đã tiến vào lãnh vực của
Đại thừa.
Đức Phật-đà thuộc hiện thực nhân gian
là xem trọng Kinh, Luật tảo kỳ. Đức Phật-đà thuộc lý tưởng là xem trọng Bổn
sanh, Thí dụ, Nhân duyên có về sau, chủ yếu là thể kệ tụng. Trong cuộc kết tập
lần đầu tiên, Kỳ-dạ (Geya) vốn là tên gọi chung cho tất cả kệ tụng. Trong cuộc kết tập lần thứ hai, Bổn
sanh, Thí dụ, Nhân duyên mà được biên tập vào kinh A-hàm, đều là thể văn
xuôi (hoặc có chứa kệ tụng). Trong những kệ tụng lúc bấy giờ, Kỳ-dạ trở thành
tên riêng của ‘phần tụng của 8 chúng’, mà gọi những kệ tụng khác là Ưu-đà-na (Udāna),
Giá-đà (Gāthā). Trừ số ít được biên tập vào kinh A-hàm ra, đa số không
được chọn, mà lưu truyền bên ngoài. Bổn sanh, Thí dụ, Nhân duyên có về sau ấy,
theo thuyết do Đồng diệp bộ truyền lại, thì đa số là thể kệ tụng. Như kinh Trưởng
lão kệ, kinh Trưởng lão Ni kệ, kinh Thí dụ, kinh Phật chủng
tánh đều là thể kệ tụng. Nòng cốt của kinh Bổn sanh cũng là thể kệ tụng
(văn Pāli), dùng thể văn xuôi của Tích-lan giải thích. Bổn sanh, Thí dụ, Nhân
duyên là ‘truyền thuyết’, đại để nhân vì tuyên truyền giáo pháp theo thông tục
nên thịnh hành lên. Truyền thuyết lần lượt cho nhau, truyền thuyết thứ rất dễ
thay đổi, càng truyền càng nhiều. Không biết là ai nói cho ai (suy tôn là do Phật
thuyết), đã đại biểu cho khuynh hướng quần chúng Phật giáo thông thường. Kệ tụng
là do sáng tác, là do các Văn học gia của các bộ các phái chọn lấy truyền thuyết
hoặc nhằm tán thán Phật, Pháp, Tăng mà sáng tác. Nó thuộc loại văn học ưu mỹ,
được truyền tụng nên lưu truyền về sau. Theo lời Đại chúng bộ và những người thuộc
hệ Phân biệt luận, thì “chư Phật Thế tôn đều là những bậc xuất thế’, ‘thân Phật
thuộc vô lậu’ đều là căn cứ vào kệ tụng mà nói. Phật ở tại thế gian nhưng không
dính mắc vào thế gian, là rút ra từ kinh Tạp A-hàm; Đồng diệp bộ biên tập
vào Tăng chi bộ. Thân
Phật thuộc vô lậu là rút ra từ kinh Thế gian của kinh Trường A-hàm;
Đồng diệp bộ biên tập vào Tăng chi bộ.
Lại nữa, như Đại chúng bộ và những người thuộc hệ Phân biệt luận nói Như lai
luôn luôn ở trong định, theo kinh Long tượng của kinh Trung A-hàm,
thì thuộc Long tương ưng tụng của Ưu-đà-di (Udāyin) tán thán Phật; Đồng diệp bộ
cũng biên tập vào Tăng chi bộ.
Theo hệ Thuyết nhất thiết hữu bộ, Kỳ-dạ (tên gọi chung của thể kệ tụng) là thuộc
bất liễu nghĩa, kinh Tạp A-hàm nói trình bày rõ ràng như vậy. Bởi vì thể kệ tụng là thi ca, bị giới
hạn bởi âm vận và số chữ, không thể trình bày nghĩa lý một cách chặt chẽ theo
trật tự rõ ràng, luôn luôn ngắn gọn, khái quát; thể kệ tụng thì không thích hợp
để trình bày pháp tướng. Vả lại, kệ tụng là thuộc văn nghệ, văn nghệ là sở trường
về trực giác, ít nhiều có điểm khoa trương, bởi vì điều này mới có khả năng dẫn
đến phát sanh sự đồng cảm của mọi người. Kệ tụng thì không thể chiếu theo bề mặt
của văn tự để giải thích, như Kinh Thi nói “mĩ hữu kiết di-靡有孑遺” thì
chắc chắn không thể giải thích là ân nhân đều đã chết hết. Thi ca thì không nên
căn cứ vào văn để giải nghĩa, cho nên phán xét nó là bất liễu nghĩa. Thuyết nhất
thiết hữu bộ đối với những kệ tụng đương thời, đã đứng trên lập trường phê phán
để tuyển chọn, như luận A-tỳ-đạt-ma Đại tỳ-bà-sa nói:
“Ở đây không cần phải giải thích cho
hợp lý, bởi vì nó không phải do Tố-đát-lãm, Tỳ-nại-da, A-tỳ-đạt-ma nói, nhưng
là những văn tụng được chế ra. Hễ là văn tụng được chế ra thì hoặc có thêm hoặc
bớt, không cần đúng như nghĩa.”
“Các bài tụng dùng để tán thán Phật,
lời thường quá sự thật, như những nhà thuộc Phân biệt luận tán thán rằng tâm đức
Thế tôn luôn luôn ở trong định… Lại tán thán rằng Phật luôn luôn không ngủ… Như
những gì họ đã tán thán Phật, thì sự thật không đúng như những lời ấy.”
“Đạt-la-đạt-đa là một nhà sáng tác
văn tụng, lời thường quá xa sự thật nên không cần phải giải thích cho hợp lý.”
Văn tụng là ‘lời thường quá xa sự thật’
cũng chính là ‘sự thật không đúng như những lời ấy’, thành phần khoa trương nhiều,
những gì nói ra không nhất định phù hợp với nội dung, cho nên là không liễu
nghĩa. Nhưng ý kiến của Đại chúng bộ và những người thuộc hệ Phân biệt luận thì
bất đồng. Như trong cuộc kết tập, Kinh tạng của Đồng diệp bộ lập thành 5 bộ; Tiểu
(Tạp) bộ lấy kệ tụng làm chủ, so với 4 bộ khác, có địa vị ngang nhau. Đại
chúng bộ, Hóa địa bộ, Pháp tạng bộ tuy xưng 4 bộ kinh là ‘4 A-hàm’, xưng Tiểu
bộ là Tạp tạng, nhưng cũng thuộc Kinh tạng như vậy, điều này đều đã biểu thị sự tôn trọng
đối với kệ tụng. Kinh tạng của Thuyết nhất thiết hữu bộ chỉ là ‘4 kinh A-hàm’.
Những kệ tụng này, hoặc gọi là Tạp tạng nên lưu truyền bên ngoài Tam tạng, trên
mặt lý luận, giống như những truyền thuyết mà ‘các thuyết được truyền lại, hoặc
đúng hoặc không đúng’, thì không thể xem là tiêu chuẩn của Phật Pháp. Đại chúng
bộ, v.v., nói: “những lời do đức Thế tôn thuyết, không lời nào không như
nghĩa,” đây là xem tất cả những lời Phật thuyết
là liễu nghĩa; truyền rằng kệ tụng của Phật thuyết thì có thể căn cứ theo mặt
văn tự để giải thích. Vì vậy không ở đâu không có, không điều gì không biết,
không điều gì không thể làm – những điều này là Phật-đà quan siêu hiện thực,
thích ứng với nhu cầu của ý thức tôn giáo phổ thông, ở nơi những bài ca tụng của
những nhà sáng tác văn tụng, hình thành dần dần.
